Chuyển biến nội tâm
Minh Chi
(Viện nghiên cứu
Phật học Việt
Nam)
Nếu nội tâm không có chuyển biến tích cực thì tất cả
những lời hay ý đẹp chúng ta nghe được, đọc được chỉ là ngọn gió thoảng
qua hay là nước đổ lá môn mà thôi. Vậy, muốn có chuyển biến nội tâm tích
cực, chúng ta phải làm gì?
Đưa tâm
về nhà
Các Thiền sư
Tây Tạng sang thuyết giảng ở các nước phương Tây thường nói câu: Bring the
mind home (đưa tâm về nhà). Câu nói này hàm ý rằng con người bình thường
sống rất đãng trí, tâm cứ để dâu đâu, khi thì nghĩ chuyện quá khứ, khi
thì mơ chuyện tương lai, còn giây phút hiện tại mình đang sống thì tâm
chúng ta không chú ý gì đến cả. Mọi sự cố, mọi bất hạnh đều xuất phát từ
đây, từ cái chuyện đơn giản là chúng ta không biết đưa tâm của chúng ta về
nhà. Khổng Tử - nhà minh triết Trung Hoa cổ đại, nói: "Tâm bất tại yên,
thị nhi bất kiến, thính nhi bất văn, thực nhi bất tri kỳ vị", nghĩa là tâm
mà không có mặt thì nhìn mà không thấy, nghe mà không biết, ăn mà không
biết mùi vị.
Khổng Tử nói
tâm bất tại yên, cũng như ngày nay, các thiền sư Tây Tạng nói vì tâm chúng
ta không có ở nhà mà chạy đâu đâu cho nên phải đưa tâm về nhà. Chúng ta
cứ suy nghĩ xem, lái xe trong một thành phố đông đúc như thành phố Hồ Chí
Minh mà tâm cứ để đâu đâu, nếu có xảy ra tai nạn chết người cũng là hậu
quả đương nhiên vậy, nhưng vấn đề không phải chỉ ở chuyện lái xe, vấn đề
là trong toàn bộ giá trị và ý nghĩa cuộc sống, chúng ta có hàng giờ, hàng
phút biết sống tỉnh giác hay không, biết đưa tâm về nhà hay không, biết
sống trọn vẹn với cái tâm của mình mỗi giờ phút hiện tại hay không? Kinh
Pháp Cú gọi không tỉnh giác là sống phóng dật, và khẳng định:
Không phóng
dật, đường sống
Phóng dật là
đường chết
Không phóng
dật, không chết
Phóng dật
như chết rồi.
(Kinh
Pháp Cú-phẩm Không phóng dật, kệ 21)
Nếu biết
sống tỉnh giác và có tâm cởi mở (sách Phật thường dùng từ hư tâm) thì mỗi
cuốn sách đọc, thậm chí cả đến những cuốn không phải sách Phật hay một
cuộc gặp gỡ cho đến một thông tin đều biến thành một cơ hội học tập, một
cơ hội chuyển biến nội tâm tích cực. Thí dụ, báo U.S.A Today, số ra ngày
15 tháng 12 năm 2003 mà tôi vừa nhận được, đăng trên trang đầu bức ảnh lớn
của Saddam Hussein bị bắt. Bài báo cho biết Saddam bị bắt trong một cái
hầm, gần bờ sông
Tigris, cách dinh thự của ông
không xa. Thật là oái ăm, đường đường một Tổng thống, có tới 91 dinh thự
và lâu đài trong cả nước, thế mà phải sống chui lủi như "con chuột" (từ
"con chuột" là của tướng Odierno, tư lệnh sư đoàn bộ binh 4, phụ trách
cuộc vây ráp, dùng và viết trên báo). Phải chăng đây là một minh chứng
sinh động của luật vô thường và nhân quả nghiệp báo?
Đây là nhân
quả hiện tiền, diễn ra ngay trong đời sống hiện tại của Saddam Hussein chứ
không đợi đến kiếp sau, chỉ khoảng vài chục ngày, truớc và sau khi Baghdad
thất thủ! Ôi, Chỉ có vài chục ngày mà một vị Tổng thống hét ra lửa, ai ai
cũng sợ, có bao nhiêu dinh thự lâu đài, phải sống chui lủi như con chuột!
Quý vị có biết ai chỉ điểm cho liên quân Mỹ - Anh bắt Hussein hay không?
Tư lệnh sư đoàn bộ binh số 4 cho biết có hai nguồn tin tình báo. Một là
một người thân cận trong gia đình Hussein, hai là của một vệ sĩ cũ của
Hussein. Nhân tình thế thái cũng thay đổi mau chóng thật. Tất cả đều vô
thuờng, tình cảm của người thân cũng là vô thường.
Cách đây
không lâu, xảy ra sự cố giao thông bi thảm, khiến cho Ni trưởng Trí Hải
vĩnh viễn xa lìa chúng ta! Trong nội tâm chúng ta một lần nữa lại gióng
lên hồi chuông cảnh báo nghiêm khắc: tất cả mọi người đều phải chết, nhưng
chết lúc nào và chết như thế nào thì không ai biết được. Nhân dịp này,
thiết tưởng cũng nên nhắc lại ảnh dụ Đức Phật hay dùng: Một lực sĩ bắt
liền một lúc bốn mũi tên bắn vào anh ta từ bốn phương hướng khác nhau,
nhưng Phật nói là thời gian trôi qua và cái chết đến với chúng ta còn
nhanh hơn mũi tên bắn nữa!
Trong kinh
42 chương, bài 23, Phật hỏi một thầy Sa môn:
- Đời người
được bao lâu?
Trả lời:
- Một vài
ngày.
Phật nói:
- Ông không
hiểu đạo.
Lại hỏi một
Sa môn khác:
- Đời người
được bao lâu?
Vị ấy trả
lời:
- Thời gian
một bữa ăn.
Phật nói:
- Ông không
hiểu đạo.
Lại hỏi một
Sa môn khác:
- Đời người
được bao lâu?
Trả lời:
- Bằng một
hơi thở.
Phật nói:
- Hay thay!
Ông là người hiểu đạo!
Đức Phật ca
ngợi thầy Sa môn thứ ba, bởi lẽ, từ nhận thức đời người chỉ bằng hơi thở,
thầy Sa môn này có chuyển biến nội tâm tích cực, hàng giờ hàng phút trong
cuộc sống của mình, luôn luôn tranh thủ và không để lãng phí thời gian:
Tránh mọi
điều ác
Làm mọi điều
lành
Tự làm
trong sạch tâm ý mình.
(Kinh
Pháp Cú)
Nhưng làm
thế nào để cho tâm ý mình được trong sạch?
Qua câu kệ
trên của kinh Pháp Cú, chúng ta biết Phật dạy chúng ta là muốn cho tâm ý
được trong sạch thì trong cuộc sống phải tinh tấn, tránh mọi điều ác, làm
mọi điều thiện. Nhưng muốn tránh làm điều ác thì truớc hết đừng có nghĩ
ác. Cũng như để làm mọi điều lành, điều thiện thì trước hết phải luôn nghĩ
thiện, nghĩ lành. Phải theo gương sáng các sư
Nam
tông, hàng ngày tâm niệm và học thuộc lòng hai câu kệ mở đầu kinh Pháp Cú:
Ý dẫn đầu
các pháp,
Ý làm chủ, ý
tạo,
Nếu với ý ô
nhiễm
Nói lên hay
hành động
Khổ não bước
theo sau
Như xe chân
vật kéo.
Ý dẫn đầu
các pháp,
Ý làm chủ, ý
tạo,
Nếu với ý
thanh tịnh
Nói lên hay
hành động
An lạc bước
theo sau,
Như bóng
không rời hình.
(Kinh
Pháp Cú-. ản Việt dịch Thích Minh Châu - Kệ 1 và 2, trg. 11 và 12)
Tư tưởng
hai bài kệ trên của kinh Pháp Cú cũng là tư tưởng chủ đạo của kinh "Đại
Niệm Xứ" thuộc Trường Bộ kinh: "Các ý ô nhiễm làm mê hoặc chúng sinh; các
ý thanh tịnh làm cho chúng sinh được thanh tịnh. Tâm ý thanh tịnh được là
nhờ có sự tỉnh giác". Nhờ tỉnh giác mà trong nội tâm xuất hiện niệm gì,
chúng ta biết ngay, và nếu là niệm ác, bất thiện thì chúng tự nhiên biến
mất! Trong kinh Niệm Xứ (Trung Bộ I) có những câu, thoạt đọc lên thấy rất
bình thường, nhưng đối với những người thiết thực tu tập thì lại rất có ý
nghĩa: "Này các Tỷ kheo! Ở đây, Tỷ kheo với tâm có tham biết rằng tâm có
tham..với tâm có sân biết rằng tâm có sân, với tâm có si biết rằng tâm có
si ...". Hình như những ý nghĩ ác, bất thiện rất sợ chúng ta kêu tên
chúng, lôi chúng ra ánh sáng của tâm thức. Chúng hình như chỉ có thể tồn
tại trong những ngõ ngách tối tăm hay chỗ nửa tối nửa sáng của tâm thức.
Đưa chúng ra ánh sáng thì chúng mất biến. Bất cứ người nào có cuộc sống
nội tâm phong phú đều có cảm nhận như vậy. Đó là lý do vì sao các thiền sư
Tây Tạng khi sang thuyết giảng ở các nước phương Tây nhấn mạnh: Hãy đưa
tâm về nhà!
Đó cũng là
lý do mà Trần Thái Tông, nhà vua - thiền sư đời nhà Trần, trong cuốn Khóa
hư lục, bài "Khuyến phát tâm văn" khẩn thiết khuyến cáo chúng ta biện tâm,
chứ không nên mất thời giờ băn khoăn thắc mắc mình là xuất gia hay tại
gia, Tăng hay tục, đang sống giữa thị thành hay là đang tu ở trên núi,
hoặc mình là nam hay nữ... Nếu không biết biện tâm thì dù có suốt ngày bận
áo cà sa đỏ, vàng hay màu lam nhạt, dù có ăn chay trường và sống giữa núi
rừng cũng chỉ mất công mà thôi. Có thể là để cảnh tỉnh chúng ta mà trong
bài phú "Cư trần lạc đạo" nổi tiếng, Trần Nhân Tông, Sơ Tổ phái Thiền Trúc
Lâm đã viết:
"Trần tục mà
nên phúc ấy càng yêu hết tấc,
Sơn lâm
chẳng cốc họa kia thật đã đồ công".
(Hội 3)
Bài phú chữ
Nôm cách chúng ta hàng nghìn năm, tất nhiên có khó hiểu, thế nhưng tư
tưởng của tác giả thật là dứt khoát rõ ràng. "Trần tục mà nên" nghĩa là
người tại gia mà vẫn đạt được giác ngộ và giải thoát, thì hạnh phúc đó
thật là đáng yêu quý hết sức (phúc ấy càng yêu hết tấc). "Sơn lâm chẳng
cốc": Sơn lâm là núi rừng, tức là ở núi rừng, chẳng cốc tức là chẳng được
giác ngộ. Cốc là tiếng Nôm đọc từ giác theo kiểu tiếng Việt mà thành. Tu
giữa núi rừng nhưng lại không được giác ngộ". "Họa kia thật đã đồ công":
Đồ công nghĩa là uổng công.
Nói tóm lại,
giác ngộ hay không giác ngộ, chỉ là do có biện tâm hay không, có hướng nội
mà tu hành hay không?
Trong Kinh
tạng Pàli có bốn chữ thường xuyên được nhắc lại là: Chánh niệm tỉnh giác.
Chánh niệm là luôn luôn nghĩ điều phải, điều thiện, giữ nội tâm trong
sáng. Tỉnh giác là luôn luôn tỉnh táo, không để cho nội tâm khởi lên dù
là một vọng niệm hay một ác niệm nào. Nếu có khởi lên vọng niệm hay ác
niệm thì lập tức biết ngay, khiến cho vọng niệm hay ác niệm đó phải biến
mất.
---o0o---
