Hình tượng Bồ tát Quan Âm và vấn đề
nữ giới
Thích Hạnh Bình
Trong một lần đứng đợi người thân, có anh thanh niên đã hỏi tôi: “Có
người nói Bồ tát Quan Âm không có thật, là tín ngưỡng của Bà La Môn phải
không thưa thầy? ”. Tôi cười đáp: “Bồ tát Quan Âm có thật hay không tùy
thuộc vào hai điều kiện: 1. Niềm tin, 2. Sự nghiên cứu. Ở đây, tôi không
đủ thời gian dài dòng giải thích, chỉ xin lưu ý một vài điểm: Bồ tát
Quan Âm không xuất hiện trong các kinh điển của Phật giáo Nam truyền,
chỉ xuất hiện trong kinh điển Đại thừa, cụ thể là “Kinh Diệu Pháp Liên
Hoa’’ - ‘Phẩm Phổ Môn’ thứ 25. Như vậy, Bồ tát Quan Âm có thật hay không
có thật phải ngay bản thân anh nghiêm túc tìm hiểu, nếu không làm được
như thế thì chỉ dựa vào niềm tin (linh tại ngã bất linh tại ngã), tôi
nhường câu trả lời này cho anh. Ở đây, tôi nhấn mạnh vấn đề, đứng từ góc
độ khác, có thể Bồ tát Quan Âm là không có thật, nhưng hạnh Bồ tát làm
lợi ích cho mọi người, cho tất cả chúng sinh là điều có thật. Ý nghĩa
này không phải do tôi hay ai tự đặt ra mà là xuất phát từ các kinh điển
của Phật giáo Nam truyền, cụ thể là “Jātaka” (Câu chuyện tiền thân)
trong “Khuddaka” (Tiểu Bộ), là một trong 5 bộ Nikāya. Tư tưởng Bồ tát là
có thật, hạnh nguyện cứu độ chúng sinh giúp đỡ mọi người của Bồ tát là
có thật, nếu Bồ tát không có danh xưng Quan Âm thì cũng có danh xưng
khác. Phật giáo Đại thừa không quan trọng cái danh xưng, mà chú trọng ở
nội dung tư tưởng và giá trị thực tế - hạnh nguyện tốt đẹp, ích mình lợi
người. (Hoa hồng hương ấy sá gì tên chi). Chiếc áo hai ba mươi năm về
trước là chiếc áo chính mẹ may cho, nhưng trải qua hai ba mươi năm sau,
người đã lớn, thời đại cũng đổi khác, chiếc áo đó không còn ích lợi gì
cho ta, nếu có đi chăng nữa chỉ là vật kỷ niệm về tình cảm, không nên vì
tình cảm đó mà ta không may không mặc chiếc áo khác. Cũng vậy, tinh thần
từ bi và trí tuệ hay giác ngộ và giải thoát của đức Phật là tinh thần
bất biến, không bị thay đổi theo thời gian và không gian, tuy nhiên
ngoài tinh thần này tất cả những hình thức được đức Phật trình bày giảng
giải qua 45 năm chỉ là phương tiện độ sinh, mô tả ám chỉ cái tinh thần
ấy, không phải là cái chân thật. Đây chính là quan điểm của đức Thế Tôn
được trình bày qua câu: “Chánh pháp còn phải bỏ đi huống nữa là phi
pháp” (Trung Bộ 1- Kinh Ví Dụ Con Rắn. Trang 307).
Kế
thừa tinh thần đó, tư tưởng Bồ tát của Phật giáo đại thừa xuất hiện
trong nhiều bộ kinh. Tùy theo hạnh nguyện, Bồ tát xuất hiện dưới nhiều
thân tướng khác nhau và hóa độ nhiều đối tượng khác nhau, đặc biệt Bồ
tát Quan Âm lại xuất hiện dưới hình tướng người nữ, hiện vô lượng thân
tướng khác nhau để hóa độ chúng sanh. Để tìm hiểu ý nghĩa của Bồ tát
Quan Âm trong hình tướng người nữ chúng ta không thể không nhắc đến bối
cảnh “trọng nam khinh nữ” của xã hội Ấn Độ thời bấy giờ.
Ấn
Độ và Trung Quốc là hai lục địa lớn nhất ở Châu Á, cũng là hai cái nôi
văn hoá không riêng Châu Á mà của cả thế giới. Hai quốc gia này đều có
chung truyền thống ‘trọng nam khinh nữ’, từ đó lan rộng ảnh hưởng đến
các nước phụ cận thuộc Châu Á, trong đó cả Việt Nam. Ở những xã hội có
truyền thống văn hóa này, hầu như trong ý thức của mọi người đều cho
rằng, người nữ như là điều xui xẻo, tai họa, bất hạnh. Họ bị hành hạ,
chà đạp nhân phẩm, bị đem bán, thậm chí bị tước quyền được sống,
như những nước Hồi giáo ở Trung Đông. Ở xã hội ngày nay còn có tiếng nói
của nhân quyền, và có các tổ chức xã hội lên tiếng can thiệp, còn cái
thời xa xưa cách đây 2500 năm, người ta xem việc hành hạ nhục mạ nhân
phẩm người nữ là chuyện bình thường, không ai lại can thiệp điều đó.
Dưới cái truyền thống đó, ai là người lên tiếng bênh vực cho giới nữ?
Chính đức Thế Tôn là người đầu tiên đả phá truyền thống xấu xa này, Ngài
không những chỉ phản đối chế độ giai cấp của Bà La Môn, mà còn phản đối
tư tưởng “trọng nam khinh nữ” của xã hội Ấn Độ. Lời khuyên của Ngài đối
với vua Pasenadi nước Kosala trong “Kinh Tương Ưng” là một minh chứng cụ
thể. Câu chuyện ghi rằng, trong lúc nhà vua cùng đức Phật trò chuyện thì
có tin truyền đến Hoàng hậu đã sinh một người con gái. Nhà vua không
giấu được nỗi buồn trên mặt, do đó đức Phật đã nói bài kệ khuyên vua
rằng:
Này Nhân chủ, ở
đời,
Có một số thiếu nữ,
Có thể tốt đẹp hơn,
So sánh với con trai,
Có trí tuệ, giới đức,
Khiến nhạc mẫu thán phục.
Rồi sinh được con trai,
Là anh hùng, quốc chủ,
Người con trai như vậy,
Của người vợ hiền đức,
Thật xứng là Ðạo sư,
Giáo giới cho toàn quốc.[2]
Nội dung và ý nghĩa của bài kệ này có hai ý chính: 1. Xác định Ấn Độ là
xã hội có truyền thống tư tưởng, trọng nam khinh nữ; 2. Đức Phật thì
không đồng tình quan điểm ấy, Ngài khẳng định rằng có những người nữ có
trí tuệ đức hạnh hơn cả người nam, chớ có khinh thường người nữ. Xét
trong bối cảnh xã hội Tây phương ngày nay thì quan điểm bênh vực cho nữ
giới này rất bình thường, nhưng trong bối cảnh của nước Ấn Độ thuộc Châu
Á, cách đây hơn 2.500 năm, dưới thời đại quân chủ chuyên chế, và nặng nề
tư tưởng trọng nam khinh nữ, thế mà đức Phật ngang nhiên trình bày quan
điểm của mình trước nhà vua, đó mới là chuyện bất bình thường hy hữu; có
thể nói đó là tiếng nói đầu tiên bênh vực, bảo vệ giới nữ, đưa vị trí
người nữ ngang bằng với nam giới. Không những chỉ có nói, Ngài thể hiện
quan điểm này bằng hành động cụ thể cho giới nữ xuất gia; khẳng định
người nữ cũng có thể chứng quả vị tối cao là A la hán (Thời kỳ Phật giáo
Nguyên thủy chỉ có 4 quả, A la hán là quả vị cao nhất), cụ thể cũng đã
có nhiều vị Tỷ kheo ni đã thành tựu quả vị này.
Việc cho người nữ xuất gia là ngược lại quan điểm truyền thống Ấn Độ,
nên quá trình hợp thức hóa Ni giới trong Tăng đoàn không dễ dàng, không
những bị sức ép từ xã hội, mà ngay trong Tăng già cũng kịch liệt phản
đối, điển hình là ngài Ca Diếp. Có nhiều ý kiến khác nhau về lý do vì
sao ngài Ca Diếp không đồng tình với đức Phật và tôn giả A Nan, nhưng
đến nay vẫn chưa được làm sáng tỏ, vấn đề này cũng cần được nghiên cứu.
Trước tình hình đó, dĩ nhiên đức Thế Tôn phải cân nhắc, và phải chuẩn bị
những điều kiện sống cần thiết (cư trú) trước khi cho người nữ xuất gia.
Cuối cùng, người nữ cũng được xuất gia trong Tăng đoàn, hình thành Ni
giới. Điều đó chứng tỏ quan điểm và sự quyết tâm của đức Phật và A Nan
cho người nữ xuất gia là hợp lý, không những tạo điều kiện cho giới nữ
có cơ hội học Phật pháp, tu tập để thành tựu giác ngộ và giải thoát mà
còn mang ý nghĩa kêu gọi xã hội bình đẳng về giới tính, xóa bỏ thái độ
“trọng nam khinh nữ”, giải phóng biết bao nỗi đau khổ tủi nhục do quan
niệm sai lầm này gây ra.
Phật giáo Đại thừa đã kế thừa tư tưởng này và có công rất lớn trong sự
nghiệp cải cách, xóa bỏ sự bất bình đẳng về giới tính. Hình tượng Bồ Tát
Quán Âm xuất hiện dưới thân hình người nữ, bằng tình thương vô biên,
được mô tả như là người có ngàn tay ngàn mắt, thần thông quảng đại, xuất
hiện khắp hang cùng ngõ hẻm, mọi lúc mọi nơi, thực thi tinh thần cứu độ
chúng sinh, với lời nguyện: “Nơi đâu có tiếng than khổ, cần Ngài cứu
giúp thì nơi ấy có Ngài” (Kinh Pháp Hoa- Phẩm Phổ Môn). Đó là tình
thương và bản chất của người mẹ, chỉ có người mẹ mới làm được việc ấy.
Trong thế gian không có tình thương nào bằng tình thương của mẹ, không
có lòng bao dung, chịu đựng nào bằng lòng bao dung chịu đựng của người
mẹ, nếu con có ngỗ nghịch, bất hiếu như thế nào đi nữa, khi gặp nạn cần
sự giúp đỡ của mẹ thì mẹ sẵn lòng tha thứ và chìa tay nâng đỡ con ngay.
Bồ tát Quan Âm cũng thế, Ngài xuất hiện như người mẹ, vỗ về an ủi xoa
dịu nỗi đau cho những người con bất hạnh bất kỳ là ai, dù nỗi đau ưu
phiền đó xuất phát từ đâu, nguyên nhân gì….
Vì
Bồ tát Quan Âm có hạnh nguyện như thế nên bất cứ ai dù là nam hay nữ,
dân hay quan, kẻ ác hay người thiện...đều có thể đến với Ngài, cầu Ngài
cứu độ. Có lẽ chính vì lòng hiền từ và bao dung ấy, mà người dân Việt
Nam gọi Ngài bằng cái tên thân mật là “Mẹ Hiền Quan Ấm” hay “Phật Bà
Quan Âm”, ví vị Bồ tát này hiền từ và dễ thương như người mẹ. Từ đó hình
tượng của Ngài được dựng ở khắp mọi nơi, từ thị thành đến thôn quê, từ
non cao đến biển cả, nhất là những nơi thường xuất hiện bất trắc hiểm
nguy.
Hình ảnh Bồ tát Quan Âm xuất hiện dưới thân hình người nữ, có tình
thương bao la, dễ thương gần gũi như người mẹ và hạnh nguyện của Ngài là
liều thuốc hữu hiệu nhất để phá vỡ quan niệm phi đạo lý: “trọng nam
khinh nữ” của truyền thống dân tộc Ấn Độ nói riêng và loài người nói
chung, trong đó có cả Việt Nam.
Hình ảnh Ni giới được tu được học và được thành tựu đạo quả trong đạo
Phật cho thấy Phật giáo là một tôn giáo đi đầu trong việc đề xướng bình
đẳng giới, đả phá quan điểm “trọng nam khinh nữ”. Đức Thế Tôn là người
đầu tiên đòi quyền lợi cho giới nữ, đưa vị trí giới nữ ngang bằng nam
giới.
Hy
vọng rằng qua bài viết này chúng ta thấy được quan điểm tiến bộ và thực
tế của đạo Phật, lời đức Phật luôn luôn đi cùng với con người, với sự
thật và lẽ phải, đạo Phật không vì lý do gì đi ngược lại con người và lẽ
phải. Chúng ta có thể không tin tưởng Bồ tát Quan Âm là có thật, nhưng
hạnh nguyện – tinh thần từ bi cứu độ chúng sinh, và giá trị xóa bỏ
truyền thống tư tưởng “trọng nam khinh nữ” của xã hội thì không thể nào
phủ nhận.
Vạn Hạnh, rằm tháng Giêng năm Kỷ Sửu
----o0o---
Cập nhật: 4-2009
