5. VƯỢT SÔNG HOÀNG HÀ
Chặng đường phía đông của con đường tơ lụa bị
cắt đứt ở đoạn sông Hoàng Hà chảy ngang qua tỉnh Cam Túc, người xưa xuất
phát từ Trường An đi Tây Vực đều phải vượt qua sông hoàng Hà mới đến
được hành lang Hà Tây để đi tiếp lên Tây Vực.
Tôi đi xe lửa từ Tây An qua Thiên Thủy đến
Lan Châu, thủ phủ tỉnh Hoàng Hà, rồi từ đó vượt sông Hoàng Hà về phía
tây. Tuy nhiên vào thời Hán Đường, hành trình về phía tây chắc chắn
không theo đường sắt hoặc đường nhựa như ngày nay. Do đó, khi đến Lan
Châu, tôi tìm đến các nhà nghiên cứu lịch sử địa lý để thỉnh giáo: con
đường tơ lụa từ Trường An (nay là Tây An) đi đến hành lang Hà Tây phải
đi theo hướng nào? Có mấy đường? Qua sông Hoàng Hà tại bến đò nào?
Họ tương đối nhất trí một phương cách là: Từ
Trường An đi hành lang Hà Tây có hai tuyến đường nam và bắc. Tuyến nam
là Tây An - Thiên Thủy - Lâm Thao - Lâm Hạ - Vĩnh Tĩnh, tại huyện Vĩnh
Tĩnh qua sông Hoàng Hà để đi vào địa phận Thanh Hải, rồi men theo đường
đi Hà Tây về hướng bắc, qua Tây Ninh sau đó xuyên qua núi Kỳ Liên cửa
khẩu Biên Đô để vào hành lang Hà Tây. Tuyến bắc thì Tây An - huyện Bân -
Bình Lương - Cố Nguyên - Tĩnh Viễn, tại hẻm núi Hồng Sơn thuộc huyện
Tĩnh Viễn qua sông Hoàng Hà tôi đi đến hành lang Hà Tây.
Cả hai tuyến đường trên đều không qua Lan
Châu. Vậy Lan Châu không phải là đồn trấn trọng yếu của con đường tơ lụa
chăng Có người nói phải; có người nói: không. Họ cho rằng vào thời Hán
Đường, Lan Châu không phải là nơi trọng yếu. Tạm thời tôi không tranh
luận về vấn đề này. Trước tiên cần phải tìm bến đò vượt sông Hoàng Hà
của hai tuyến đường nam bắc nói trên rồi mới tính tiếp.
NƠI NƯỚC SÔNG HOÀNG HÀ ĐẢO DÒNG
Bến đò qua Sông Hoàng Hà của tuyến nam là tại
hang động chùa Bính Linh thuộc huyện Vĩnh Tĩnh. Hang động này là một
trong những kho báu về nghệ thuật Phật giáo ngang hàng với các hang động
Đôn Hoàng, hang động Mạch Tích sơn; nó sừng sững bên một hẻm núi đá ở
thượng du sông Hoàng Hà. Năm 1974, thượng du Hoàng Hà trở thành trạm
thủy điện lớn nhất nước gọi là trạm thủy điện Kẽm Lưu Gia (Lưu Gia giáp
thủy điện trạm). Một bộ phận nước của hồ chứa vĩ đại lan tận đến chân
núi chùa Bính Linh đã làm ngập con đường dẫn đến bến đò qua sông của
thời cổ đại. Do đó, tôi không thể theo dấu chân của người xưa để đến
chùa Bính Linh được. Người ta bảo tôi, ngày nay có đường tắt đi chùa
Bính Linh, tức là trước tiên đến trạm thủy điện Kẻm Lưu Gia rồi lên tàu
thủy đi ngược du sông Hoàng Hà rất tiện lợi.
Cũng có một nhánh đường sắt từ Lan Châu đi
thẳng đến trạm thủy điện Lưu Gia. Tôi đi tàu thủy dọc sông Hoàng Hà theo
hướng tây nam ước chừng 100 cây số thì đến trạm thủy điện, ở đây huyện
lỵ của huyện Vĩnh Tĩnh nằm sát ngay dưới đập thủy điện. Nguyên trấn Liên
Hoa trước đây (tức huyện lỵ cũ) nay đã chìm ngập trong hồ nước lớn.
Huyện ủy phái một cán bộ địa phương là Kỳ
Chính Cương làm hướng đạo cho tôi. Anh công tác tại Hiệp Hội Khoa Học
của huyện và là người rất có công sưu tập sử liệu địa phương. Chiều tối,
anh dẫn tôi tản bộ dọc bờ sông.
Tại huyện Vĩnh Tĩnh, lượng phù sa của sông
Hoàng Hà không nhiều nước nên nước sông trong xanh. Hai bên bờ sông là
vách búi dựng đứng, lòng sông tương đối hẹp. Theo như Kỳ Chính Cương nói
thì ở thượng du có một nơi gọi là “Dã hồ khiêu” (Chồn hoang nhảy). Cạnh
bờ sông có một dốc núi, chồn hoang theo triền núi chạy xuống đến bờ
sông, thuận thế nhảy một cái qua được bờ bên kia. Lòng sông dọc huyện
Vĩnh Tĩnh hẹp nên người xưa đã bắc cầu qua sông, thật là thuận tiện.
Chúng tôi ngồi bên bờ, ngắm dòng sông. Bên
kia sông có một sơn thôn tĩnh mịch ẩn mình trong lùm cây nhuộm bóng
hoàng hôn. Kỳ Chính Cương kể lại một câu chuyện thời xa xưa về cái sơn
thôn xinh đẹp u nhã ấy.
Không biết từ bao nhiêu thế kỷ trước, vương
tử nước Ni-Bạc-Nhĩ không từ khó khăn gian khổ cất bước đến nơi này tu
hành ở động La Gia trên ngọn núi phía sau sơn thôn. Vì sao chàng trai
trẻ từ nơi xa Ni-Bạc-Nhĩ kia lại đến sơn thôn huyện Vĩnh Tĩnh này? Thì
ra chàng nằm mộng thấy một vị cao tăng chỉ cho chàng đến cái nơi mà “đất
đỏ trùm đỉnh núi, sông vàng nước đổi dòng” (hồng thổ cái sơn đỉnh, hoàng
hà thủy đảo lưu) để truyền bá đạo Phật. Huyện Vĩnh Tĩnh đúng là nơi sông
Hoàng Hà đang chảy về hướng đông bỗng đổi dòng chảy về hướng tây và trên
đỉnh núi động La Gia, đúng là loại núi đá cấu thành do sa thạch màu đỏ.
Trong sơn thôn ấy có một cô gái trẻ, hàng
ngày đem cơm cho cha cày ruộng dưới núi. Mỗi lần qua động La Gia, cô
thấy có một thanh niên từ nơi khác đến suốt ngày ngồi tĩnh tọa làm một
vị tăng khổ hạnh, không cầm được nỗi thương tâm, cô thường để lại một ít
cơm nước cho chàng. Lòng tốt của cô gái đã làm động lòng kẻ tu hành. Mãi
về sau, giữa đôi nam nữ trẻ tuổi này nẩy sinh tình cảm vợ chồng. Hành
động bỏ kinh từ đạo của họ đã làm thiên đình phẫn nộ, thế là trời sập
đất nứt, đôi tình nhân bị vùi sống dưới đáy núi. Không biết bao nhiêu
năm về sau, một trận động đất lớn nổ ra nâng họ lên khỏi mặt đất, thi
thể của họ vẫn còn nguyên, vẻ mặt sinh động như còn sống, một thời trở
thành giai thoại.
Sự tích câu chuyện trên nghe ra có vẻ hoang
đường, nhưng trong lịch sử của huyện Vĩnh Tĩnh đúng là có dấu chân của
các tăng nhân Tây Vực, có người sống lâu dài ở đây để truyền giáo, chắc
chắn đó là điều có thật vì dải đất Vĩnh Tĩnh là một đoạn trọng yếu trên
con đường tơ lụa.
THIÊN HẠ ĐỆ NHẤT KIỀU
Ngày thứ hai, Kỳ Chính Cương dẫn tôi đến trạm
thủy điện Kẽm Lưu Gia. Đó là một đập nước lớn, cao 147 mét, ngăn chặn
một khối lượng nước là 57000 triệu mét khối nước. Dưới đập trạm thủy
điện là các tổ máy có dung lượng 1225000 kilôwatt, cung ứng điện cho ba
tỉnh Thiểm Tây, Cam Túc và Thanh Hải.
Lên trên đập cao nhìn xuống, ta thấy mặt hồ
xanh thẳm. Chúng tôi đi tàu thủy, sau khi vượt qua một hẻm núi, con tàu
ra giữa lòng hồ phẳng lặng như một tấm gương, nhìn ra tứ phía không thấy
bến bờ.
Tàu đi chừng ba tiếng đồng hồ, sắc nước từ
màu xanh đậm đổi sang màu xanh nhạt, nước hồ cạn dần. Lúc ấy trước mắt
hiện ra mấy ngọn núi đặc biệt kỳ lạ, từ mặt nước nhô lên, có ngọn giống
như bảo tháp, có ngọn giống như con thú khổng lồ. Cảnh sắc núi rừng sông
nước hiện ra trước mắt ta như non nước vùng Quế Lâm vừa xinh đẹp vừa kỳ
lạ.
Kỳ Chính Cương lấy tay chỉ hai ngọn núi từ
đằng xa nói:
- Đó là hai ngọn núi có tên là Tỷ Muội, chúng
là cổng chính của chùa Bính Linh. Nhìn theo tay anh chỉ, tôi thấy hai
ngọn núi đá xinh đẹp kia quả như hai cô gái mặc trang phục cổ, tựa vào
nhau thân thiết như hai chị em.
Con tàu đang hướng về phía núi Tỷ Muội lướt
tới, khi đến gần thì hơi chuyển hướng một chút và chui vào một hang núi,
nước cạn hơn, núi của hai mặt hang cao mà thẳng giống như hai bình phong
đối diện nhau. Con người đứng dưới đó bỗng thấy mình quá nhỏ bé. Các
khám thờ Phật của hơn 190 hang đá ở chùa Bính Linh nằm rải rác trên các
vách đá dựng đứng ở mặt tây.
Chúng tôi leo lên chân núi phía đông, nơi Sở
Bảo tồn chùa Bính Linh tọa lạc để nghỉ ngơi. Ông giám đốc sở bảo tồn đưa
ra một bức họa bằng lụa, tác phẩm thời Đồng Trị nhà Thanh, vẽ toàn cảnh
chùa Bính Linh. Phần dưới của bức họa vẽ một chiếc thuyền gỗ đang bơi
trong sóng nước cuồn cuộn của sông Hoàng Hà.
Ông giám đốc sở nói ở hẻm núi chùa Bính Linh
đã từng có một cái cầu đá để qua sông Hoàng Hà gọi là “Thiên hạ đệ nhất
kiều” (cây cầu số một trong thiên hạ). “Thủy kinh chú” và “Hà châu chí”
đều có nói đến Ất Phục thị, xứ Tây Tần thời Đông Tấn đã đến đây xây cầu.
Ông còn nói trên vách đá của hẻm núi có khắc dòng chữ “Thiên hạ đệ nhất
kiều”, đến nay cầu đã ngập sâu trong hồ nước, nhưng cũng may còn giữ lại
bức ảnh khắc chữ ấy.
Để tìm hiểu di chỉ “Thiên hạ đệ nhất kiều”
chúng tôi bơi một chiếc thuyền gỗ nhỏ đến hẻm núi, thì vừa đúng có một
vị bô lão đã từng là Lạt ma của chùa Bính Linh trước đây tháp tùng với
chúng tôi. Thuyền qua núi Tỷ Muội, lão tăng chỉ vào chỗ mặt nước gần đấy
nói:
- Năm đại tự “Thiên hạ đệ nhất kiều” được
khắc trên vách đá tại dài chỗ nước này, vào mùa xuân nước rặc dòng chữ
khắc mới hiện ra, mỗi chữ cao hơn một thước.
- Ngoài năm chữ đó ra, cầu còn có dấu tích gì
khác nữa không? - Tôi hỏi.
- Có đấy. Hai bên bờ rõ ràng có những lỗ đục,
xem ra từ chúng dùng để đóng các trụ cầu.
- Hai bên cầu có đường đi không?
- Có một bên thì đi Lâm Hạ, còn một bên thì
đi Thanh Hải. Nhớ hồi tôi còn nhỏ, tôi đã từng thấy các nhà buôn chuyển
vận hàng hóa qua con đường này.
Vị bô lão ấy còn chỉ một bức bờ tường bằng
đất sét, nói:
Đời nhà Thanh còn phái binh lính đến canh gác
cầu, và đó là đồn binh của lính gác cầu.
Xem ra dây đúng là điểm giao thông trọng yếu
vào thời cổ đại.
MANĐALA VÀ MÚA ẤN ĐỘ
Thuyền cập bến, vị bô lão thuận tay nhổ một
gốc cỏ cao bằng nửa thân người rồi nói:
Cỏ này gọi là “manđala” có nguồn gốc từ Ấn
Độ, do các tăng nhân Tây Vực mang đến trồng ở chùa Bính Linh. Hoa của nó
có thể làm thuốc phiện.
Theo sự khảo sát của Kỳ Chính Cương thì khu
vực chùa Bính Linh có lắm cỏ quý cây lạ, không phải do bổn địa sinh
trưởng mà phần lớn là do tăng nhân từ Tây Vực đưa sang, ngoài manđala,
chùa Bính Linh còn có mười cây đàn hương, bảy cây trầm hương được gọi là
cây quý của chùa. Cây đàn hương vốn sinh sản tại Ấn Độ, gỗ của nó có mùi
thơm, dùng làm nan quạt gọi là quạt đàn hương; cây trầm hương cũng sinh
sản tại Ấn Độ, gỗ của nó là loại hương liệu trứ danh, còn được gọi là
“già nam hương” hay “kỳ nam hương”.
So với các hang động Mạch Tích sơn ở Thiên
Thủy, thì nghệ thuật trong các hang động ở chùa Bính Linh ảnh hưởng văn
hóa ngoại lai rất rõ nét. Trên các vách đá ở chùa Bính Linh có rất ít
khám thờ tượng Phật, chỉ có phù điêu ở các tháp Phật. hình tháp đều có
dáng kiến trúc kiểu Ấn Độ, điều này rất ít thấy trong các hang động khác
ở Trung Quốc.
Rõ ràng nhất là ở một số lớn phù điêu các
hình bồ tát, cao không đầy nửa mét, ở tư thế đứng có vẻ hơi biến hóa
khiến người ta liên tưởng đến hình nhảy múa cổ Ấn Độ. Có hình thì thân
trên ưỡn ra phía sau, chứng tỏ thân lưng rất mềm nhuyễn, cách tạo hình
hai bàn tay là những động tác múa và kể cả các ngón tay cũng ở trạng
thái ấy. Gần đây tôi có xem một vũ công Ấn Độ đến thăm Trung Quốc và
biểu diễn múa cổ điển, càng làm cho tôi hiểu hơn nét điêu khắc ở chùa
Bính Linh. Rõ ràng chúng có bóng dáng của những động tác múa cổ điển Ấn
Độ.
Hang động chùa Bính Linh ở trên trục đường
chính thông vãng Đông - Tây đã dung nạp ảnh hưởng văn hóa từ Tây Vực
sang là điều không có gì phải tránh né. Thế nhưng có những người chịu
ảnh hưởng trào lưu cực tả đã cực lực phủ nhận ảnh hưởng ngoại lai ấy.
Tôi cho rằng họ thực sự không chịu cầu thị và lại thiếu cả lòng tự tín
dân tộc: Tiền bối của chúng ta đã dũng cảm tiếp nhận ảnh hưởng ngoại lai
đưa chúng dung hợp vào nền nghệ thuật dân tộc của mình một cách cao
siêu, đã sáng tạo ra một phong cách hoàn toàn mới. Cho nên họ có thể làm
được như vậy chính là để nói lên rằng đối với truyền thống nghệ thuật
dân tộc của bổn qưốc, họ có lòng tự tín rất mãnh liệt.
Hang động ở chùa Bính Linh và ở Mạch Tích
sơn, Thiên Thủy, đại thể lập ra trong cùng một thời đại. Gần đây, trên
bức bích họa ở hang thứ 169 thuộc chùa Bính Linh người ta phát hiện ra
dòng chữ ghi “Tây Tần Kiến Hoàng nguyên niên” (tức năm 420 CN). Cho đến
nay mà nói thì đó là dòng ghi niên đại sớm nhất được tìm thấy trong các
hang động ở Trung Quốc. Nó minh chứng một điều rằng vào thế kỷ thứ IV và
đầu thế kỷ thứ V CN, con đường tơ lụa và điểm giao thoa từ sông Hoàng Hà
đã xuất hiện nghệ thuật hang động một cách rực rỡ.
BẾN ĐÒ BỊ BỎ QUÊN
Tuyến bắc của con đường tơ lua thì từ Tây An
muốn đến hanh lang Hà Tây ắt phải men theo sông Kinh đi về hướng tây
bắc, qua Bình Lương, vượt Lục Bàn Sơn, qua Cổ Nguyên, đến huyện Tĩnh
Viễn qua sông Hoàng Hà để đi hành lang Hà Tây.
Tuyến bắc là một con đường tắt, từ xưa đã có
dịch đạo (đường đã có trạm đổi ngưa Từ xa xưa hơn 2000 năm trước, Hán Vũ
Đế đi tuần thú tây bắc bằng con đường này. Hán thư có ghi “Vũ Đế
tây lâm Tổ Vệ nhi hoàn” (Vua Hán Vũ Đế từng đến sông Tổ, sông Vệ rồi trở
về). Nơi nước sông Tổ và sông Vệ cùng chảy vào sông Hoàng Hà chính là
huyện Tĩnh Viễn, cho nên Hán Vũ Đế ngự hành phía tây chỉ đến Tĩnh Viễn
không qua sông thì đã hồi loan về kinh.
Một chuyên gia nói: bến đờ qua sông có thể ở
tại hẻm núi Hồng Sơn, tức ngày nay gần thị trấn Ha Tư, công xã Thạch
Môn. Địa phương chí của huyện có ghi: Thời Vạn Lịch có làm cầu dây cách
phía tây Ha Tư chừng mươi dặm ... Vạn Lịch là niên hiệu thời Minh từ năm
1573 - 1619, tức cách nay khoảng 400 năm, ở đây chắc đã có cầu dây. Thời
Hán Đường, lữ khách qua sông Hoàng Hà bằng cách nào không thấy sách vở
nào ghi chép.
Một ký giả nhiếp ảnh đồng hành là Kim Bá
Hoằng, muốn chụp một số hình ảnh ở bến đò qua sông Hoàng Hà thuộc tuyến
bắc của con đường tơ lụa đã một mình đi huyện Tĩnh Viễn cách Lan Châu về
phía bắc hơn một trăm cây số, sau khi trở về, ông tả lại như sau:
“Từ huyện Tĩnh Viễn dùng xe việt dã đi về
hướng tây bắc khoảng hơn ba tiếng đồng hồ thì đến thị trấn Ha Tư, công
xã Thạch Môn. Đây chỉ là một thôn trang miền núi bình thường khoảng ba,
bốn mươi hộ gia đình, trước mặt thôn là ngọn núi cao có tên là Ha Tư
Sơn, do đó mà có tên thị trấn Ha Tư. Đến đây có một thanh niên tên là
Thạch Phúc Quý làm hướng đạo cho tôi.
“Rời khỏi thị trấn Ha Tư chúng tôi đi vào một
hang núi, đi một đoạn không xa nữa thì men theo đường đất để leo lên
núi. Chúng tôi hổn hển leo lên, con đường men chân núi đứt đứt, nối nối,
lúc rộng lúc hẹp cũng gây cho tôi niềm hứng thú. Đường toàn là cỏ dại,
nhưng cũng có vài nơi có thể thấy được vết bánh xe hằn sâu hai bên
đường, rõ đây là con đường cơ quan vào thời cổ đại đã bị bỏ quên”.
“Đi thêm nửa tiếng đồng hồ nữa, lại trèo lên
một đỉnh núi có tên là “Tỏa kiều lương”. Đứng ở đây nhìn ra tứ phía, có
thể thấy giữa các hang núi hướng tây bắc một dòng nước uốn khúc lấp lánh
dưới ánh mặt trời, đó là sông Hoàng Hà. Trên đỉnh các dãy núi chập chùng
bên kia sông có thể thấy dãy tường đất bị phong hóa uốn lượn quanh co từ
bắc xuống nam, tôi lập tức nhận ra đó là Vạn Lý Trường thành”.
“Đường xuống núi càng đi càng nhanh, chúng
tôi theo hướng sông Hoàng Hà có thể nghe được tiếng sóng vang vọng, tôi
bỗng dừng lại. Bến đò xưa hiện ra trước mắt. Ta có thể thấy rõ dưới chân
núi, đường qua bên kia sông Hoàng Hà đã bị cắt đứt, một vùng đất hoang
hiện ra hai bên đường, bên kia sông cũng có một vùng như vậy nhưng rộng
hơn, xem ra đó là một thôn trấn thời cổ đại có hơn 300 hộ đã bị sông
Hoàng Hai phân làm hai”.
“Chốn thôn trấn cô tịch không người này có
dựng một bia đá, trên bia có khắc năm chữ “Sơn giáp tu lộ bị” (Bia ghi
việc sửa đường qua hẻm núi) vào đời Càn Long nhà Thanh năm thứ mười lăm
(1780); thân sĩ trong làng và thương nhân các nơi đóng góp để dựng bia
sau khi tu sửa, trên bia có ghi tiền xuất ra làm đường gồm các tỉnh Sơn
Tây, Thiểm Tây, Ninh Hạ, Cam Túc và gần một trăm hiệu buôn thuộc các khu
tự trị. Vậy có thể thấy thương nhân đương thời đối với con đường giao
thông quan trọng trong nội địa với biên thùy tây bắc rất được coi
trọng”.
“Sông Hoàng Hà chảy từ phía tây lại rồi rẻ
ngoặt sang hướng bắc, tại đây lòng sông hẹp, cổ nhân chọn nơi này làm
bến đò qua sông rõ là một điều hợp lý. Cả dọc hẻm núi Hồng Sơn trừ chỗ
có năm chùa Phật hiện ra thì các nơi khác ở hai bờ sông đều là núi cao,
sa mạc, không nơi nào có thể qua sông được Do đó, ngày xưa con đường tơ
lụa chắc chắn phải lấy nơi này làm bến đò qua sông”.
“Trên đường về, người bạn tháp tùng với tôi
là Tiểu Thạch vừa đi vừa nói chuyện. Tiền bối lâu đời của anh đều sống ở
thị trấn Ha Tư. Nghe các cụ kể thôn trang của họ vốn gọi là phố Ha Tư,
khá đông đúc, có đến hơn 3000 người, khu phố có đến hai mươi bốn ngôi
miếu, mười tám nhà nghỉ lớn, một đêm thu cả đấu vàng. Lại còn có lầu
cao, có lầu chuông, lầu trống v.v... người bản địa tự khoe là một tiểu
Bắc Kinh”.
“Đi trên con đường giao thương buôn bán thời
cổ dại, tôi hầu như đang hình dung các thương nhân nghỉ lại phố Ha Tư
mốt đêm, chỉnh đốn hành trang, cho ngựa ăn uống để sáng mai ra bến đò
qua sông Hoàng Hà, hoặc hầu như đang nghe tiếng nhạc ngựa lanh canh và
tiếng hò hét của những người đuổi ngựa vang vọng lại trong hang núi.
Không biết bắt đầu từ khi nào, không biết vì nguyên nhân gì mà bỗng
nhiên tiếng nhạc ngựa biến mất, đám thương nhân không còn lui tới nữa,
dân chúng ở phố Ha Tư lần lượt đi đâu cả. Hiện nay, phố Ha tư chỉ là một
thôn trang nhỏ bé ước khoảng 200 người, một vết tích nhỏ năm nào cũng
không còn được lưu dấu”.
LAN CHÂU LÀ MỘT BẾN ĐÒ CHĂNG?
Sau những gì được biết về hai bến đò nam bắc
của sông Hoàng Hà, tôi trở lại chú tâm khảo sát Lan Châu qua sử sách để
xem đây có phải là nơi con đường tơ lụa đi qua không?
Trước khi đến Lan Châu, tôi đã đọc Đại Từ
Ân tự Tam Tạng Pháp sư truyện. Bộ sách do đệ tử của thầy Huyền Trang
viết ra này, đã kể lại rõ ràng lộ trình mà sư phụ đã đi thỉnh kinh ở Ấn
Độ, trong đó có nói đến lúc ngài ra khỏi kinh đô Trường An như sau: “Có
vị tăng Hiếu Đạt ở Tần Châu đã từng học kinh Niết bàn tại kinh đô, học
xong, về quê đi với ngài đến Tần Châu, nghỉ lại một đêm, rồi tiếp tục đi
Lan Châu, cũng nghỉ lại một đêm, sau đó, gặp người ở Lương Châu tiễn đưa
người chăn ngựa cho triều đình trở về, ngài theo người này nghỉ lại ở
đây hơn một tháng …”.
Đoạn văn trên nói rõ lộ trình của Đường Huyền
Trang Tây du là: “Trường An - Thiên Thủy (Tần Châu) - Lan -Châu - Vũ Uy
{Lương Châu).
Điều mà đoạn văn trên đề cập rất đáng chú ý
là: Tại Lan Châu, Huyền Trang “gặp người Lương Châu tiễn người chăn ngựa
cho triều đình trở về”. Hành lang Hà Tây từ thời Hán Đường có một khu
vực nuôi ngựa rất rộng lớn cho triều đình để cung cấp ngựa xe và ngựa
chiến, mà người Lương Châu (tức Vũ Uy) từ tây đi về đông để hộ tống quan
coi việc chăn ngựa cho triều đình, thì nơi đến của họ rất có thể là kinh
đô Trường An. Mà người đã từ hành lang Hà Tây hộ tống từng đoàn ngựa
quan về kinh đô thì phải qua Lan Châu, như vậy có thể thấy vào đời
Đường, Lan Châu là trạm giao thông trọng yếu giữa hành lang Hà Tây và
Trường An.
Đọc qua đoạn văn trên, nếu bảo con đường tơ
lụa mà không qua Lan Châu là một điều rất khó chấp nhận Khi thăm giáo sư
Tiên Tiên Uy công tác tại Sở Nghiên cứu Lịch sử Địa lý thuộc khoa Địa lý
trường Đại học Lan Châu, tôi xin ý kiến chỉ giáo về đoạn văn ấy. Giáo sư
cho rằng Đại Từ Ân tự Tam Tạng Pháp sư truyện là do đệ tử của
ngài Huyền Trang viết ra, chắc chắn chính tai mình đã nghe lời sư phụ kể
lại. Do đó, những gì nói trong sách về lộ trình Tây du đều có thể đáng
tin.
Ông còn nói với tôi: Lan Châu vào đời Hán đã
từng gọi là huyện Kim Thành, đến đời Đường đổi là Lan Châu. Vì vậy, chỗ
trong sách nói là Lan Châu thì ngày nay cũng là Lan Châu ấy, chứ không
phải một nơi nào khác cả.
Căn cứ vào kết quả nghiên cứu của giáo sư,
thì xuất phát từ Trường An đi hành lang Hà Tây còn có một tuyến đường
nữa, đó là: Trường An - Thiên Thủy - Lan Châu - Vũ Uy. Tuyến đường giữa
này chỉ là do diễn biến từ cơ sở của tuyến nam mà thôi. Việc khai thông
tuyến đường này có thể muộn hơn so với tuyến nam và tuyến bắc.
Tiên Tiên Uy cũng đã tìm ra một căn cứ khác
qua thơ Đường, nói rõ Lan Châu là nơi qua lại của một dịch đạo xa xưa.
Nhà thơ Sầm Tham đời Đường qua đề tài về biên tái có một bài thơ vịnh ải
Kim Thành như sau:
Cổ thú ỷ trùng hiểm,
Cao lâu tiếp Ngũ Lương;
Sơn căn bàn dịch đạo,
Hà thủy tẩm thành tường.
Tạm dịch: Lính thú xưa dựa vào nơi hiểm trở,
lầu cao thành vọng gác tiếp với Ngũ Lương; dọc chân núi xây đường dịch
đạo, nước sông Hoàng Hà thấm ướt tường thành.
Thành cổ Lan Châu xây dựng bên bờ sông Hoàng
Hà cho nên nói “Hà thủy tẩm thành tường” (nước sông thấm vào tường
thành), dưới chân núi Cao Lâu là bình nguyên Quan Trung trải đài về phía
đông, còn phía tây thì tiếp giáp với dịch đạo đọc hành lang Hà Tây, nên
nói “sơn căn bàn dịch đạo” (chân núi xây địch đạo). Rõ ràng nhà thơ đã
miêu tả một cách chân thực Lan Châu là nơi trọng yếu trên con đường
thông vãng Tây Vực.
Sau này tôi có hỏi lại các giáo sư khoa sử
thuộc trường Đại học Cam Túc, họ cũng cho rằng có hai sự thực của lịch
sử quan trọng có thể nói rõ Lan Châu là nơi trọng yếu trên con đường
thông thương đông tây: Thứ nhất, theo Tam quốc chí ghi thì tướng
Thục là Khương Duy xuất binh đánh Ngụy, bao vây quân Ngụy tại Địch đạo
(Lâm Thao) thuộc khu vực phía nam tỉnh Cam Túc. Triều đình nhà Ngụy khẩn
cấp điều binh cứu viện đi dọc hành lang Hà Tây, qua Kim Thành (Lan Châu)
xuống phía nam để giải vây. Do đó, ta có thể thấy, ngày xưa vào thế kỷ
thứ III CN, Lan Châu là đường giao thông trọng yếu dọc hành lang Hà Tây
giữa đông Hoàng Hà và tây Hoàng Hà. Thứ hai, theo Tân Dường thư
năm 822 CN, triều đình nhà Đường phái đại thần Lưu Nguyên Đỉnh đến địa
giới tây nam cùng với nước Thổ Phồn (Nay là khu tự trị người Tây Tạng)
hội thề. Lưu Nguyên Đỉnh xuất phát từ Trường An, qua Thành Ký (nay là
huyện Tần An, quận Lũng Tây) đến Lan Châu bên bờ sông Hoàng Hà, rồi đi
tiếp về hướng tây. Bấy giờ Lan Châu bị người Thổ Phồn chiếm cứ. Sử liệu
ghi rằng: “Đất Lan Châu toàn trồng lúa và các loại cây đào, lý, du,
liễu, ... xanh tươi, nhà cửa toàn của người Đường, thấy sứ giả mặc áo
lông mịn thảy đều chạy đến xem”.
Tại phòng triển lãm quy hoạch thành phố Lan
Châu, tôi còn tìm ra được một chứng cứ có sức thuyết phục đó là bức
Kim Thành lãm thắng đồ (bức họa thắng cảnh ở Kim Thành) vào đời
Quang Tự nhà Thanh; bức họa vẽ chiếc cầu nổi bắc ngang sông Hoàng Hà;
đối diện với cầu là một tòa tháp bằng gỗ Theo như người làm công tác văn
vật cổ nói, thì tòa tháp gỗ này là công trình kiến trúc thuộc đời Đường.
Trước giải phóng, tòa tháp gỗ đã bị thiêu hủy. Trên tháp có một cái đỉnh
bằng sắt trên có khắc dòng chữ Trinh Quán cửu niên Cao Xương vương
Cúc Văn Thái tạo (vua Cao Xương Cúc Văn Thái năm Trinh Quán thứ chín
kiến lập).
Cao Xương là một chư hầu của nhà Đường, nay
là Tolophan, Tân Cương. Thời Sơ Đường, vua Cao Xương Cúc Văn Thái rất
cung kính đối với triều đình nhà Đường đã từng cống nạp cho Đường Cao
Tông loại chó cảnh gốc từ La Mã cao sáu tấc dài một thước, có thể dùng
miệng ngậm đuốc, có thể dắt dây cương ngựa lôi đi. Đường Thái tông tức
vị, vua Cao Xương Cúc Văn Thái là người đầu tiên đến Trường an bái yết.
Nếu ông ta đã dựng tháp ở Lan Châu, như vậy thì từ Tân Cương đi Trường
An ắt phải đi qua Lan Châu.
Cây cầu nổi bắc qua sông Hoàng Hà được vẽ
trên Kim Thành lãm thắng đồ tạo dựng năm Hồng Vũ thứ chín đời
Minh (tức năm 1376). Đó là cây cầu có sớm nhất ở Lan Châu.
Sách sử ghi chép: trước thế kỷ XIV người ở
Lan Châu qua sông Hoàng Hà chỉ dùng thuyền đò mà thôi.
Qua việc tìm hiểu trên, thì khuynh hướng của
tôi đứng về phía những người cho là con đường tơ lụa phải đi qua Lan
Châu. Tôi cho rằng những người chỉ giữ thái độ hoài nghi và không đưa ra
được chứng cứ chỉ là lối phiếm luận thiếu căn cứ lịch sử mà thôi. Khi
tôi đưa ra việc tìm hiểu các tài liệu thì họ cũng có thể hiện những thái
độ đáng suy nghĩ.
RỪNG RẬM NGUYÊN THỦY
Tính chất trọng yếu của Lan Châu trên con
đường tơ lụa cổ đại đối với Trung Quốc ngày nay đã hơn hẳn bất cứ thời
đại nào của lịch sử. Từ những năm năm mươi trở lại, đây, tôi đã ba lần
đến Lan Châu, và sau mỗi lần đều để lại ấn tượng đặc biệt.
Năm 1953, lần đầu tiên đến Lan Châu, bấy giờ
đường sắt Thiên Thủy - Lan Châu vừa mới đưa vào sử dụng thì đường sắt
Lan Châu - Tân Cương đang bắt đầu khởi công. Như vậy Lan Châu được xem
là mô hình của một đầu mối giao thông ở khu vực Đại Tây Bắc đã bắt đầu
rõ nét.
Khu thành cổ Lan Châu rất nhỏ, vẻn vẹn chỉ 16
cây số vuông mà còn đối mặt với núi cao và sông Hoàng Hà chảy ngang qua.
Tôi trọ trong nhà khách ở lưng chừng núi Cao
Lan, chung quanh toàn là núi trọc, và hút tầm
mắt là những núi đất màu vàng, cơ hồ không có màu xanh. Dù là sắc vàng
thống trị toàn bộ cao nguyên hoàng thổ ấy khiến người ta không mấy thích
thú, song không khí kiến thiết bừng bừng của cuộc sống mới ở khu cổ
thành này cũng phần nào có sức truyền cảm. Trên con phố nhỏ hẹp của thị
khu, đám người pha trộn giọng nam, giọng bắc đang kề vai sát cánh. Tất
cả họ đều mang trong mình bầu nhiệt huyết tiến lên kiến thiết khu Đại
Tây Bắc của tổ quốc.
Cách hơn hai mươi năm sau, năm 1974, tôi trở
lại Lan Châu, cảm quan của tôi đã khác trước. Tôi trọ tại một khách sạn
ở Lan Châu. Vừa mở cửa sổ, trước mắt tôi đã hiện ra một bồn hoa nhiều
màu trên quảng trường trưng tâm thành phố. Nhìn thấy màu sắc xán lạn ấy,
cái ấn tượng cũ về cao nguyên đất vàng nằm sâu trong tiềm thức tôi bỗng
trở lại. Về sau đi sâu vào một số đường lớn rợp bóng những hàng bạch
dương cao ngất của thị khu thì bao nhiêu thành kiến trước đây đều tiêu
tan hết. Ai đã từng thấy Lan Châu ngày trước thì mới hiểu được sâu sắc
rằng màu xanh đối với Lan Châu quý như thế nào.
Cổ thành trên con đường tơ lụa đã chính thức
được kiến tạo thành đầu mối giao thông của khu Đại Tây Bắc. Trước giải
phóng, ở Lan Châu một tấc đường sắt cũng không có, nhưng hiện nay có đến
bốn đường chính: Đường sắt Lan Châu đi Tân Cương, Lan Châu đi Tây Ninh,
Lan Châu đi Bao Đầu và Lan Châu đi Thiên Thủy. Hệ thống đường nhựa ở Lan
Châu cũng được hình thành. Cầu để qua sông Hoàng Hà dành cho đường sắt
và đường nhựa tư một tăng lên chín chiếc cầu.
Thành quả lao động của những người khai phá
hơn hai mươi năm nay tôi đã được chứng kiến, chính bàn tay họ đã xây
dựng nên một thành phố công nghiệp, diện tích được mở rộng đến hơn 2000
cây số vuông (Lan Châu cũ chỉ 16 cây số vuông), so với diện tích ban đầu
tăng gấp 130 lần. Tôi thường tham quan công nghiệp hóa học dầu khí và
công nghiệp máy khai thác dầu khí ở đây, có thể thấy được tiềm năng to
lớn của thanh phố công nghiệp khu Tây Bắc này: Cam Túc có nguồn tài
nguyên phong phú về kim loại quý hiếm, về dầu khí, than đá, lại có nguồn
thủy điện vô tận ở thượng du Hoàng Hà. Trong tiến trình bốn hiện đại
hóa, Lan Châu chắc chắn sẽ phát huy tác dụng một cách đặc sắc.
Gần đây, một lần nữa tôi đến Lan Châu, ngoài
việc tìm hiểu bến đò xưa của con đường tơ lụa, lúc rảnh tôi đi thăm các
nơi đã phát hiện ra vừng đất mới đã không bị con người bỏ quên.
Một bên cầu nổi thời cổ đại, nơi vua Cao
Xương có xây một tháp gỗ đối diện, còn có núi Bạch Tháp mà ngày nay
người ta kiến tạo thành công viên núi Bạch Tháp. Toàn bộ đình đài lâu
các đều là tác phẩm của kiến trúc sư Nhậm Chấn Anh, công viên này dựa
trên cơ sở kiến trúc truyền thống của dân tộc Trung Quốc mà nhà thiết kế
có cách cấu tứ xảo diệu, có phong cách riêng biệt, cụ thể. Chẳng hạn như
cái đình hình tam giác rõ là tinh xảo mới lạ. Để cải tạo bộ mặt núi đồi
trọc nhẵn trước đây, người ta đã dẫn nước sông Hoàng Hà tưới khắp cả
2800 mẫu rừng trồng, có thể nói thật là lao tâm khổ tứ.
Người hướng đạo nói: thời cổ đại cả một dải
đất Lan Châu này núi rừng rất xanh tốt, tôi tỏ vẻ không dám tin, anh nói
tiếp:
- Ngày mai mời ông đi thăm vùng rừng rậm
nguyên thủy của chúng tôi rồi sẽ thấy.
Từ Lan Châu đi xe về hướng đông chừng bốn
mươi cây số, qua huyện Du Trung (truyền thuyết có kể Huyền Trang đã từng
trú lại mấy ngày tại trấn Định Viễn thuộc huyện này), luồn qua một hang
núi vắng vẻ thì đến dưới chân núi Hưng Long. Ở đây có một con suối nhỏ
phía trên một chiếc cầu độc đáo bắc qua. Thân cầu giống như một hành
lang, hai đầu có đình. Qua khỏi cầu, chuẩn bị leo bậc lên núi để tìm
“rừng rậm nguyên thủy”.
Lưng chừng núi có vết tích của mộ chí Thành
Cát Tư Hãn. Thời kháng Nhật, mộ Thành Cát Tư Hãn được tộc người Nội Mông
là Y-Khắc-Chiếu-Minh Y-Kim-Hoắc-Lạc-Kỳ thiên di đến núi Hưng Long. Ngày
nay lăng mộ của tay giặc trời (thiên kiêu) một thời này đã được đưa về
cố hương, chỉ còn dấu cũ tường xiêu vách đổ và hai cây cổ tùng cao thấu
tầng mây. Thân cây thẳng cao dễ đến hơn bốn mươi mét.
Đi trước là một họa sĩ, bỗng la lớn: “Nhanh
lên đến xem này, đẹp quá?” Ai nấy Vội chạy lên thì thấy chị đã lấy vở vẽ
ghi nhanh phong cảnh. Trước mắt là núi non cây cối rậm rạ. Trời đã vào
thu, màu sắc cây lá sặc sỡ dưới ánh mặt trời chiếu rọi, nào là màu vàng
óng, màu xanh lục, màu đỏ thẫm thật là mỹ lệ. Đối mặt với sắc thu mê
mẩn, tôi thật khó dứt ra cho được, vừa ngắm thưởng sắc núi vừa tốc họa
bằng bút màu, chị họa sĩ nói:
- Màu sắc ở đây có thể nói là khó tìm thấy,
đẹp như một thiếu phụ nhưng lại không kiêu sa kiều diễm, trong cái tươi
sáng đó lại lộ ra cái tự nhiên, cái đoan trang …
Chúng tôi đang ngắm nhìn cảnh sắc thì đằng
trước có người kêu lớn: “Đến đây nhanh lên! Trên đỉnh mới là rừng rậm
nguyên thủy đấy!”
Đứng trên đỉnh cao nhìn bao quát xuống dưới,
tầng tầng lớp lớp những dãy núi hiện ra từ xa đến gần, trên mỗi dãy núi
thấy toàn màu xanh của cây thông mụ, tươi tốt sum suê. Ánh mặt trời phản
chiếu càng làm tăng thêm vẻ tráng lệ của rừng rậm nguyên thủy. Tôi nằm
trên một thảm cỏ vừa ngắm vừa suy nghĩ cảnh đẹp này hầu như mình đã nhìn
thấy ở một nơi nào đấy rồi, rất quen thuộc. Ồ, phải rồi, hoàn toàn đúng
là một bức họa phong cảnh Đông sơn của họa sĩ nổi tiếng người Nhật Khôi
Di.
Núi Hưng Long là dư thế của dãy Kỳ Liên kéo
dài về phía đông. Chỉ cần bước xuống một bước là tôi có thể qua sông
Hoàng Hà để đến hành lang Hà Tây, tiến thẳng vào lòng núi Kỳ Liên để tìm
hiểu thêm phần nào phong cảnh của những ngọn núi tuyết trắng phau ấy.
----o0o---
Mục Lục |
01 |
02 |
03 |
04 |
05
06 |
07 |
08 |
09 |
10 |
11 |
12 |
13 |
14 |
15
16 |
17 |
18 |
19 |
20 |
21 |
22 |
23 |
24 |
25
----o0o---
Vi tính: Minh Trí Cao Thân
Trình bày: Nhị Tường
Cập nhật: 4-2007
