Đạo của vật lý
The Tao of Physics
Tác giả:
Fritjof Capra
Nguyễn Tường Bách
dịch
Đây là một khám phá mới về sự tương đồng giữa
vật lý hiện đại và đạo học phương Đông. Với cuốn sách này, Giáo sư vật
lý Fritjof Capra cho ta có một cái nhìn tổng thể về thành tựu của vật lý
học cũng như những tương đồng nổi bật của nó với các triết lý phương
Đông.
Cuốn sách là bản
dịch Việt ngữ của "The Tao of Physics" (Đạo của vật lý) của tác giả
Fritjof Capra, bản in lần
thứ ba, do Flamingo xuất bản năm 1982.
F. Capra sinh
năm 1939, là giáo sư ngành vật lý tại các đại học và viện nghiên cứu tiếng
tăm tại Mỹ và Anh. Khoảng cuối những năm 60, ông bắt đầu chú ý đến các
tương đồng giữa những phát hiện của ngành vật lý hiện đại với quan niệm
của những nền đạo học phương Đông như Ấn Độ giáo, Phật giáo, Lão giáo...
để đến cuối năm 1974, bản in lần thứ nhất của Đạo của vật lý ra
đời. Kể từ đó đến nay, khoảng trên một triệu cuốn sách này đã đến tay độc
giả với trên mười thứ tiếng khác nhau. Nội dung chủ yếu của cuốn sách là
sự trùng hợp về nhận thức luận của nền vật lý hiện đại với đạo học phương
Đông, nhất là với Phật giáo.
Đặc trưng của
nền vật lý hiện đại trong thế kỷ 20 là sự tìm kiếm nguồn gốc khởi thủy của
vật chất, cố tìm ra những "hạt cơ bản" cuối cùng tạo nên nguyên tử. Thế
nhưng, khi đến cánh cửa cuối cùng mở ra để thấy bộ mặt thật của vật chất,
nhà vật lý phát hiện vật chất hình như không phải do những hạt cứng chắc
tạo thành nữa, mà nó chỉ là dạng xuất hiện của một thực tại khác. Vì thế
mà vật chất mang những tính chất hầu như đối nghịch nhau, nó vừa liên tục
vừa phi liên tục, vừa hữu hiện vừa phi hữu hiện, dạng xuất hiện của nó tùy
theo cách quan sát của con người. Những tính chất lạ lùng đó đưa ngành vật
lý vào thẳng cửa ngõ của triết học: nền vật lý hiện đại vừa thống nhất và
lý giải nhiều khái niệm cơ bản của triết học, vừa đề ra những câu hỏi lớn
của loài người mà các nhà đạo học từ xưa tổng kết. Và kỳ lạ thay, những
phát hiện hiện nay của nền vật lý hiện đại không khác bao nhiêu so với
những kết luận của các thánh nhân ngày xưa.
Vì những lẽ đó,
trước Capra đã có nhiều nhà vật lý xuất sắc của thế kỷ này đến với triết
học, nhất là các nhà sáng lập thuyết tương đối và thuyết lượng tử. Họ tìm
thấy ở triết học phương đông một thế giới quan hết sức phù hợp để soi rọi
cho những vấn đề nan giải của vật chất đề ra. Thế nhưng, với cuốn sách này
của Capra, ta có một cái nhìn tổng thể về những thành tựu của vật lý học,
về những vấn đề lớn hiện nay làm cho vật lý bị giam trong một cuộc khủng
hoảng về nhận thức luận, và về những sự tương đồng nổi bật với các triết
lý phương Đông.
Với tính cách là
một giáo sư vật lý, Capra trình bày được một cách cặn kẽ khúc chiết các
vấn đề vật lý. Tác giả cũng trình bày khá sâu và chính xác về các nền đạo
học phương Đông như Ấn Độ giáo, Phật giáo, Lão giáo. Nhờ am hiểu hai nền
học thuật đó mà tác giả cuốn sách này mang lại cho người đọc, dù người đó
đến từ phương trời nào, rất nhiều điều bổ ích. Người đọc có kiến thức đạo
học phương Đông sẽ nhận thấy, đối với luận đề này, triết lý phương Đông
còn cống hiến nhiều hơn nữa so với những gì trong sách trích dẫn.
Vì những lẽ đó,
người dịch hân hoan giới thiệu với độc giả Việt Nam tập sách quý báu này.
Nó dành cho những ai quan tâm đến các vấn đề cơ bản của vật lý, triết học
và đạo học. Chắc chắn bản dịch này còn nhiều thiếu sót, người dịch trân
trọng cám ơn mọi góp ý phê bình để bản dịch hoàn chỉnh hơn.
CHLB Đức tháng 4, 1998
Nguyễn Tường Bách
Cách đây năm năm, tôi có một kinh nghiệm tuyệt đẹp, nó
đã đưa tôi đến với việc viết cuốn sách này. Một buổi chiều hè nọ, ngồi
trên bãi biển, nhìn những đợt sóng đến và cảm thấy nhịp điệu của hơi thở
mình, bỗng nhiên tôi ý thức toàn bộ vùng quanh tôi đang tham gia vào trong
một vũ điệu vĩ đại của vũ trụ. Là một nhà vật lý, tôi biết cát, đá, nước
và không khí quanh mình đều được cấu tạo bằng phân tử và nguyên tử, chúng
đang dao động, bản thân chúng được các hạt nhỏ hơn tạo thành. Các hạt đó
cũng đang tương tác lẫn nhau để sinh ra và hủy diệt các hạt khác. Tôi cũng
biết bầu khí quyển địa cầu liên tục bị vô số những tia vũ trụ tràn ngập,
chúng là những hạt mang năng lượng lớn đang chịu đủ thứ va chạm khi đi vào
khí quyển. Tôi đã biết tất cả mọi thứ đó trong lúc nghiên cứu ngành vật lý
cao năng lượng, nhưng tới bây giờ, tôi chỉ biết chúng thông qua biểu đồ và
lý thuyết toán học. Lúc ngồi trên bãi biển, kinh nghiệm ngày trước hầu như
sống lại; tôi "thấy" năng lượng tràn như thác đổ từ không gian xuống,
trong đó bao nhiêu hạt được tạo thành, bao nhiêu hạt bị hủy diệt, trong
một sức mạnh nhịp nhàng; tôi "thấy" nguyên tử của các nguyên tố và của cả
thân tôi tham gia vào vũ điệu năng lượng này của vũ trụ; tôi cảm nhận được
nhịp độ của nó và nghe được âm thanh của chúng, và ngay lúc đó, tôi biết
đó là vũ điệu của Shiva, vị thần nhảy múa được Ấn Độ giáo tôn thờ.
Tôi đã đi suốt một đoạn đường dài học tập trong vật lý
lý thuyết và trải qua nhiều năm nghiên cứu. Đồng thời, tôi cũng rất quan
tâm đến đạo học phương Đông và đã bắt đầu thấy những tương đồng với vật lý
hiện đại. Đặc biệt, tôi bị những khía cạnh khác nhau của Thiền tông thu
hút mạnh mẽ, nó làm tôi nhớ đến những bí ẩn của lý thuyết lượng tử. Tuy
thế, liên hệ hai cái đó lại với nhau trước hết nó là một bài toàn thuần
túy tri thức. Muốn vượt qua khoảng cách giữa tư duy lý luận phân tích và
thực chứng của tri kiến thiền định, trước sau đều rất khó cho tôi.
Mới đầu, tôi dùng "Power Plants" để tự giúp mình, đó là
phép giúp cho tư tưởng tự do luôn tuôn trào; để cho tri kiến tâm linh tự
thành hình không chút cố gắng, chúng xuất phát từ tầng sâu của ý thức. Tôi
nhớ lại kinh nghiệm của lần đầu áp dụng phép này. Sau bao năm chuyên tư
duy theo cách phân tích chi li, nó đến một cách choáng ngợp làm tôi tuôn
trào nước mắt, và lúc đó, như Castaneda, tôi ghi lại cảm nghĩ của mình
trên một mảnh giấy.
Về sau, chứng nghiệm về vũ điệu Shiva đến với tôi mà tôi
đã cố gắng giữ lại trong một bức hình. Nhiều chứng thực tương tự như thể
theo đuổi tôi, từng bước giúp tôi nhận ra rằng, một thế giới quan đang bắt
đầu thành hình vật lý hiện đại, nó hết sức hài hòa với nền minh triết cổ
đại phương Đông. Qua nhiều năm ghi chép lại và viết nhiều bài khảo cứu về
sự tương đồng khám phá được, cho đến ngày hôm nay tôi tổng hợp mọi kinh
nghiệm của mình trong cuốn sách này.
Cuốn sách này nhắm chung đến người đọc quan tâm đến đạo
học phương Đông, người đó không nhất thiết phải biết gì về vật lý. Tôi cố
gắng trình bày các khái niệm và lý thuyết của vật lý hiện đại mà không kèm
theo toán học và trong một ngôn ngữ không quá chuyên môn, mặc dù một vài
chương có thể khó đọc cho độc giả không chuyên ngành khi đọc lần đầu. Các
thuật ngữ tôi dùng đều được định nghĩa khi chúng xuất hiện lần đầu.
Trong số các độc giả, tôi cũng hy vọng tìm được nhiều
nhà vật lý có quan tâm đến khía cạnh triết học của ngành vật lý, nhưng
chưa có dịp tiếp xúc với các triết học tôn giáo phương Đông. Họ sẽ thấy
đạo học phương Đông sẽ cung cấp một khung cảnh nhất quán và tuyệt đẹp, nó
ăn khớp với những lý thuyết tiến bộ nhất của chúng ta về thế giới lý tính.
Về nội dung cuốn sách, có thể độc giả sẽ thấy sự trình
bày tư tưởng khoa học và đạo học bên nhiều bên ít khác nhau. Xuyên qua
cuốn sách, có thể kiến thức của người đọc về vật lý tăng lên liên tục,
nhưng sự tiến bộ tương tự về đạo học phương Đông có lẽ sẽ không bao nhiêu.
Điều này hình như không tránh khỏi, vì trên tất cả mọi thứ, đạo học là một
kinh nghiệm thực chứng, không thể học hỏi từ trong sách vở. Người ta chỉ
chứng nghiệm một tri kiến sâu xa về một truyền thống đạo học khi ta tinh
tấn tu dưỡng trong đó. Điều mà tôi mong muốn làm được là cho thấy rằng một
sự quyết tâm tinh tấn như thế sẽ được thưởng xứng đáng.
Khi viết cuốn sách này, bản thân sự hiểu biết của tôi về
tư tưởng phương Đông cũng được đào sâu đáng kể. Được như thế, tôi rất mang
ơn hai vị đến từ phương Đông. Tôi cảm tạ sâu xa Phiroz Mehta, người đã mở
mắt cho tôi thấy nhiều khía cạnh của đạo học Ấn Độ, và với thầy dạy Thái
Cực của tôi Liu Hsiu Ch'i đã đưa tôi vào Lão giáo.
Không thể kể hết nơi đây tên của từng người - khoa học,
nghệ sĩ, sinh viên và bè bạn - đã giúp tôi phát biểu ý niệm của mình trong
các cuộc thảo luận đầy gợi hứng. Thế nhưng, tôi thấy phải có lời cảm tạ
đặc biệt đến Graham Alexander, Johathan Ashmore, Stratford Caldecott, Lyn
Gambles, Sonia Newby, Ray Rivers, Joel Scherk, George Sudarshan và - không
kém quan trọng - Ryan Thomas.
Cuối cùng, tôi cảm thấy nặng nợ với bà Pauly
Bauer-Ynnhof tại Vienna vì sự hỗ trợ tài chính hào phóng của bà tại thời
điểm mà người ta cần đến nhất.
London, tháng 12. 1974
Fritjof Capra
Cách đây bảy
năm, cuốn sách này được xuất bản lần đầu, và nó xuất phát từ một kinh
nghiệm, như đã mô tả trong lời nói đầu trước, kinh nghiệm đó đã xảy ra
cách đây hơn mười năm. Thế nên tôi xin được nói vài lời với độc giả trong
bản in lần này về nhiều điều đã xảy ra trong những năm đó - về cuốn sách,
về vật lý và về chính tôi.
Hồi tôi khám phá
ra những điểm song hành giữa thế giới quan vật lý và đạo học, những điều
đã được nhiều người mơ hồ cảm thấy nhưng chưa bao giờ được nghiên cứu, cặn
kẽ, tôi đã thấy rõ mình chỉ là người phát hiện một điều vốn đã rất rõ
ràng, và điều đó sẽ trở thành kíến thức chung trong tương lai; và thỉnh
thoảng, khi viết Đạo của vật lý, thậm chí tôi có cảm giác những
gì được viết là thông qua tôi, chứ không phải do tôi viết ra. Cuốn sách đã
được đón chào nồng nhiệt tại Anh và Mỹ. Mặc dù được quảng cáo hay tuyên
truyền rất ít, nó đã được truyền miệng nhanh chóng và ngày nay, đã có hơn
mười bản dịch trên khắp thế giới.
Như ta có thể
tiên đoán phản ứng của cộng đồng khoa học cẩn thận hơn; thế những, sự quan
tâm về những hệ quả đối với nền vật lý của thế kỷ 20 đã tăng lên. Sự ngần
ngại của nhà khoa học hiện đại khi thừa nhận sự tương đồng giữa khái niệm
của họ với khái niệm của đạo học thật ra không có gì đáng ngạc nhiên, vì
đạo học - ít nhất là tại phương Tây - thường hay bị gán ép một cách hoàn
toàn sai lầm, với một cái gì mơ hồ, bí ẩn và hết sức phi khoa học. May mắn
thay, thái độ đó đang được thay đổi. Vì tư tưởng phương Đông đang bắt đầu
tạo được mối quan tâm nơi một số người và thiền định không còn được nhìn
với sự chê cười hay nghi ngờ, đạo học đã được coi trọng, ngay cả trong
cộng đồng khoa học.
Sự thành công
của Đạo của vật lý đã tạo nên một tác động mạnh mẽ trong đời tôi.
Trong những năm qua, tôi đã đi nhiều, giảng giải trước cử toạ chuyên ngành
và không chuyên ngành và thảo luận về những hệ quả của vật lý mới với
mọi người của mọi tầng lớp đời sống. Những cuộc thảo luận này đã hết sức
giúp tôi hiểu ra khung cảnh văn hóa rộng rãi của mối quan tâm về nền đạo
học phương Đông được sinh ra tại phương Tây trong hai mươi năm qua. Giờ
đây, tôi thấy sự quan tâm này là một phần của một khuynh hướng vĩ đại hơn
nhiều, đó là khuynh hướng tìm cách đối đầu, chống lại một sự thiếu thăng
bằng nặng nề trong văn hóa - trong tư duy và cảm nhận, giá trị và thái độ
của chúng ta, cũng như cấu trúc xã hội và chính trị. Tôi thấy thuật ngữ
Trung Quốc Âm - Dương hết sức hữu ích để mô tả sự mất thăng bằng văn hóa
này. Văn hóa của chúng ta từ trước tới sau thuộc dương, kể cả hệ thống giá
trị và thái độ, và bỏ quên hẳn mặt bổ túc của nó là âm. Chúng ta coi nặng
tính cá thể hơn tính hội nhập, sự phân tích hơn sự tổng hợp, tri thức suy
luận hơn minh triết trực giác, khoa học hơn tôn giáo, cạnh tranh hơn hợp
tác, bành trướng hơn giữ gìn, vân vân. Sự phát triển phiến diện này đã lên
tới đỉnh cao phải báo động, đã đạt tới một kích thước của xã hội, sinh
thái, đạo lý và tâm linh.
Tuy thế, cũng
trong thời đại này, ta là kẻ chứng kiến buổi bắt đầu của một phong trào
cách mạng phi thường, nó có lẽ là sự minh họa cho điều mà người Trung Quốc
thời thượng cổ đã nói: "Dương, khi đã đạt tới cực điểm, sẽ rút lui, nhường
chỗ cho Âm". Những thập niên 1960, 1970 đã sinh ra một loạt những vận động
xã hội dường như đi vào chiều hướng đó. Nỗi lo ngại về sinh thái ngày càng
lớn, sự quan tâm mạnh mẽ đến đạo học, ý thức nữ giới ngày càng tăng
trưởng, và sự phát hiện lại quan niệm y lý và chứa trị toàn diện,
tất cả đều là biểu hiện của khuynh hướng cách mạng đó. Chúng là mặt bổ túc
của sự nghiêng lệch quá đáng hướng về sự duy lý thái độ và giá trị dương
tính, và chúng tìm cách kéo lại sự quân bình giữa hai mặt âm tính và dương
tính của con người. Thế nên, ý thức về một sự hòa điệu sâu xa giữa thế
giới quan của vật lý hiện đại và của đạo học phương Đông xuất hiện ngày
nay là một phần không thể tách rời của sự chuyển hóa văn học lớn rộng, dẫn
đến một hình ảnh mới về thực tại, sự chuyển hóa này sẽ đòi hỏi nhiều thay
đổi cơ bản trong tư duy, nhận thức và thang giá trị của chúng ta. Trong
cuốn sách thứ hai, The Turning Point, tôi nghiên cứu thêm về
những khía cạnh và hệ quả khác nhau của sự chuyển hóa văn hóa này.
Thực tế của
những thay đổi hiện nay trong hệ thống giá trị của ta sẽ tác động mạnh mẽ
lên nhiều ngành khoa học, điều này sẽ làm nhiều người ngạc nhiên, những
người tin có một khoa học khách quan và đứng trên mọi giá trị. Thế nhưng,
đó chính là một hệ quả quan trọng của ngành vật lý mới. Các đóng góp của
Heisenberg (1901-1976: Nhà vật lý học người Đức, người khai
sinh ra thuyết cơ học lượng tử, giải Nobel 1932) trong thuyết lượng
tử mà tôi sẽ nói đến nhiều trong tác phẩm này, sẽ cho thấy rõ là ý niệm cổ
điển về tính khách quan trong khoa học sẽ không còn được duy trì lâu hơn
nữa, và vì thế mà vật lý hiện đại đang xét lại huyền thoại của một nền
khoa học siêu giá trị. Những cấu trúc mà nhà khoa học quan sát được trong
thiên nhiên thực ra liên hệ chặt chẽ với cấu trúc của tâm lý học; với khái
niệm tư tưởng và hệ giá trị của họ, Do đó, kết quả khoa học mà họ thu được
và sự ứng dụng kỹ thuật mà họ tìm hiểu sẽ rất tùy thuộc vào khuôn khổ tâm
thức của họ. Dù nhiều nghiên cứu đơn lẻ có thể không phụ thuộc rõ rệt và
hệ thống giá trị của họ, nhưng khung cảnh rộng lớn trong đó các nghiên cứu
mình, không những chỉ về mặt tri thức, mà cả về mặt đạo lý.
Từ cái nhìn này,
mối liên hệ giữa vật lý và đạo học không những rất thú vị mà còn hết sức
quan trọng. Nó chỉ ra rằng, kết quả của nền vật lý hiện đã mở ra hai con
đường khác nhau để nhà khoa học đi theo. Chúng có thể đưa ra - dùng những
từ cực đoạn - đến với Đức Phật hay với trái bom, và điều này đặt
ra cho mỗi nhà khoa học quyết định chọn lấy con đường. Trong thời đại mà
gần một nửa nhà khoa học và kỹ thuật làm việc trong ngành quân sự, đối với
tôi thật là phí phạm một nguồn lực to lớn về óc thông minh sáng tạo con
người để nghĩ ra những phương tiện tinh tế nhằm hủy phá toàn tiện, và nói
mấy cũng không đủ về con đường của Đức Phật, con đường của trái tim.
Bản in này của
cuốn sách đã được cập nhật bằng cách thêm nhiều kết quả của những công
trình nghiên cứu gần đây trong ngành vật lý hạ nguyên tử. Tôi làm
điều đó bằng cách thay đổi vài đoạn trong sách cho phù hợp với những tiến
bộ mới đây, và bằng cách thêm một chương cuối sách, mang tên Điểm lại
nền vật lý mới, trong đó những phát triển mới mẻ và quan trọng nhất
của vật lý hạ nguyên tử sẽ được trình bày khá chi tiết. Một điều đáng vui
cho tôi là không có khám phá nào gần đây đả phá những gì tôi viết bảy năm
về trước. Thực tế là phần lớn những khám phá đó đã được sự kiến trong bản
in đầu rồi. Điều này khẳng định niềm tin chắc chắn của tôi, nó cũng động
viên tôi viết cuốn sách này: những luận điểm mà tôi dùng khi so sánh vật
lý và đạo học sẽ chỉ được hỗ trợ, chứ không bị đả phá, bởi các phát hiện
trong tương lai.
Hơn thế nữa, bây
giờ tôi thấy có cơ sở vững hơn nhiều với những luận điểm của mình, vì sự
song hành giữa đạo học phương Đông không những chỉ xuất hiện trong vật lý
mà cả trong sinh học, tâm lý học và các ngành khoa học khác. Khi tìm hiểu
về mối liên quan giữa vật lý và các ngành khoa học đó, tôi nhận ra rằng sự
mở rộng của những khái niệm vật lý hiện đại đến các ngành khác được khuôn
khổ của lý thuyết hệ thống cũng cấp. Các công trình nghiên cứu về
khái niệm hệ thống trong sinh vật, y khoa, tâm lý và trong các ngành khoa
học xã hội, mà tôi đã nói đến trong The Turning Point, đã cho
thấy rằng ngành khoa học hệ thống đã tăng cường mạnh mẽ cho mối song hành
giữa vật lý hiện đại và đạo học phương Đông. Cần nói thêm là hệ thống mới
của sinh học và tâm lý học lại càng chỉ rõ thêm nhiều mối tương đồng khác
nữa với tư tưởng đạo học, chúng nằm ngoài phạm vi của một cuốn về vật lý.
Những điều được thảo luận trong cuốn sách về vật lý. Những điều được thảo
luận trong cuốn thứ hai của tôi chứa đựng một số khái niệm về ý chí tự do,
sống và chết, và tự tính trong đời sống, của tâm thức, ý thức và sự tiến
hóa. Mỗi hòa điệu sâu xa giữa các quan niệm, được trình bày trong ngôn ngữ
của khoa học hệ thống, và những ý niệm tượng tự của đạo học phương Đông,
là những bằng cớ thuyết phục cho sự đoán quyết của tôi, là triết lý của
các truyền thống đạo học, cũng có tên gọi là triết học vĩnh cửu
cũng cấp một cơ sở triết học nhất quán cho các lý thuyết khoa học hiện đại
của chúng ta.
Berkely, tháng sáu 1982
Fritjof Capra
---o0o---
Mục lục|
Phần
1 |
Phần
2 |
Phần 3 |
Phần 4
---o0o---
Source:
http://sg.vnexpress.net/Vietnam/Khoa-hoc/Tu-sach/
Trình bày: Nhị Tường
Cập
nhật: 1-1-2005